ΑΤΕΧΝΩΣ / Αη Στράτης, βράχος εξορίας – σφυρί κι αμόνι της ταξικής πάλης

«Ένα κομμάτι γης μικρούλικο, ριγμένο στη μέση της θάλασσας, το νησί, 18 μίλια ο γύρος του. Απ’ το χωριό στην Αλωνίκη, δύση-ανατολή, μια ώρα δρόμος- κι απ’ τ’ αυλάκια στου Φράγκου, απ’ το βοριά ως το νοτιά, δυόμιση με τρεις ώρες.
Ακρογιαλιά δαντελωτή, όμορφοι κάβοι, όμορφοι κόρφοι κι αμμουδιές που μαγεύουν, υψωματάκια, πλαγιές στρωτές και που και που απότομες, λαγκαδιές στέρφες και κάπου-κάπου κοιλαδίτσες. Σκεπασμένο με αστιβιές, αγκάθια χαμηλά, βελανιδιές σε μερικά μέρη· καρποκλάρια γύρω στο χωριό αρκετά. Πράσινο σχεδόν όλο το χειμώνα. Λίγο, πάρα πολύ λίγο το χώμα, μα καρπερό. Αστραφτερός, χαρούμενος, καθαρός, βαθυγάλανος ο ουρανός τα εννιά δέκατα του χρόνου. Και πολύτιμο στολίδι η θάλασσα. Απέραντη, υπέροχη και στα μπουρίνια της και στις κάλμες της. Απ’ το μέρος της δύσης, στη βορεινή άκρη του νησιού χτισμένο το χωριό. Στριμωγμένα τα σπίτια σαν το κοπάδι στο μαντρί, στενοσόκακα απεριποίητα, ακάθαρτα. Βρίσκεις σπίτια και με τρία πατώματα. Τα πόδια του βρέχονται στη θάλασσα κι οι πλάτες του ξαπλώνουν στην πλαγιά ως τη ράχη με τους ανεμόμυλους. Δεκατέσσερις στη σειρά. (…) Στο βοριά ξεχωρίζει καθαρά, σ’ απόσταση 22 μιλίων, η Λήμνος. Πιο βαθιά-δεξιά, σε καθαρό αγέρα η Τένεδος, και αριστερά η Σαμοθράκη. Βορειοδυτικά καμαρώνει αγέρωχο τ’ Άγιο Όρος, ασπροντυμένο το χειμώνα και σκούρο τον άλλο καιρό. Χαμηλότερα φαίνονται πότε-πότε οι μύτες της Χαλκιδικής. Στη δύση με νοτιά δυο ξερονήσια. Στο νοτιά κάποτε πρόβαινε μέσα απ’ τις καταχνιές η Σκύρα, κι απ’ την ανατολή μας χαιρετούσε ανάρια η Μυτιλήνη. Όμορφο νησί. Μα… όμορφος μπορεί να ήτανε κι ο Καύκασος. Αλλά για τον Προμηθέα ήτανε ο τόπος του μαρτυρίου. Και για μας το νησί ήτανε ο τόπος της εξορίας, τόπος-κόλαση (…)».

Με αυτόν τον γλαφυρό τρόπο περιγράφει το νησί στις πρώτες γραμμές του βιβλίου του ΑΗ ΣΤΡΑΤΗΣ, η μάχη της πείνας των πολιτικών εξορίστων στα 1941 (πρώτη έκδοση ΚΕ του ΚΚΕ, 1947), ο κομμουνιστής δάσκαλος και λογοτέχνης Κώστας Πουρναράς (Μπόσης), εξόριστος στον Αη Στράτη από την περίοδο της μεταξικής δικτατορίας μέχρι την απόδραση τον Ιούνη του 1943, δίνοντας με έντονο χρωματισμό την αντίθεση του φυσικού κάλους του τοπίου με την σκληρές κι απάνθρωπες δοκιμασίες της πολιτικής εξορίας, που οδήγησαν στο θάνατο δεκάδες κομμουνιστές πρωτοπόρους αγωνιστές.

Στο καράβι για τον Αη Στράτη, 1936.

Ο Αη Στράτης χρησιμοποιήθηκε σαν τόπος εξορίας χιλιάδων κομμουνιστών  και άλλων αγωνιστών από τα τέλη της δεκαετίας του ’20 μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ’60. Από το 1935 μέχρι το 1943, το μητρώο της ομάδας των εξόριστων κατέγραψε 950 περίπου αγωνιστές στο νησί του μαρτυρίου, ενώ πολλοί περισσότεροι είναι οι εξόριστοι τα προηγούμενα χρόνια αλλά και αυτοί που εκτοπίστηκαν στο νησί κατά την μεταβαρκιζιανή περίοδο και αργότερα. Στο νησί βρέθηκε κυριολεκτικά ο ανθός του εργατικού-κομμουνιστικού κινήματος εκείνα τα χρόνια και ανάμεσά τους μερικοί από τους πιο διαλεχτούς εκπροσώπους της πολιτικής, της διανόησης και της Τέχνης, όπως ο ∆ηµήτρης Γληνός, ο Κώστας Βάρναλης, ο Θέμος Κορνάρος, ο Γιάννης Ρίτσος, ο Τάσος Λειβαδίτης, ο Μάνος Κατράκης, ο Γιώργος Φαρσακίδης, ο Φοίβος Ανωγειανάκης, ο Χρίστος ∆αγκλής, ο Μενέλαος Λουντέμης, ο Δημήτρης Φωτιάδης, ο Τζαβαλλάς Καρούσος, ο αξέχαστος ηγέτης της αγροτιάς Κώστας Γαβριηλίδης (πέθανε εξόριστος εκεί), ο δοξασμένος στρατηγός του ΕΛΑΣ Στέφανος Σαράφης και πολλοί ακόμα.

«(…)Μόλις πατήσαμε στη στεριά βρεθήκαμε τριγυρισμένοι από τους ογδόντα παλιούς συντρόφους του νησιού. Πρόσωπα γελαστά μα και σοβαρά και αποφασιστικά χέρια, μας σφίγγουνε αδελφικά. Στη στιγμή νιώθουμε, πως είμαστε εκατόν δέκα τρεις όλοι μαζί, ένας άνθρωπος, μια ψυχή, μια δύναμη, μια θέληση. Ο καθένας μας εκατονταπλασιάστηκε. Τι έγιναν οι βαλίτσες μας; Πώς βρέθηκαν στο κατάστημα της αστυνομίας και ύστερα πέρα στην κολλεχτίβα; Σα να μας σηκώνουν στα χέρια, σα να μην πατούμε στη γη. Καθώς προχωρούμε όλοι μαζί δίπλα στο ποταμάκι, καθώς περνούμε το γεφύρι, καθώς αντικρύζουμε το πηγάδι του χωριού με την ψηλή πεζούλα γύρω – γύρω, καθώς μπαίνουμε στον αυλόγυρο της κολλεχτιβιστικής κουζίνας και παίρνουμε θέση γύρω στα τραπέζια, που είναι φτιαγμένα από βέργες μαυροδάφνης κάτω από σκιάδα φτιαγμένη από τις ίδιες βέργες και σκεπασμένες με κλαδιά βαλανιδιάς, όλα μας φαίνουνται πως γίνονται σαν μέσα σ’ ένα όνειρο, ειδυλλιακά κι’ ανάλαφρα. Εκείνη τη στιγμή δε μου έκανε καμιά εντύπωση, πώς το πιάτο που μου έφεραν τις ζεστές μαρίδες είτανε τόσο ξεφλουδιασμένο και το μαύρο ψωμί τόσο λασπωμένο. Δε έβλεπα τίποτε άλλο, παρά τους συντρόφους πού έτρεχαν γελαστοί και πρόθυμοι να προλάβουνε κάθε πεθυμιά μας, κάθε σκέψη μας, να μας δώσουν ότι χρειαζόμαστε, να μας σηκώσουνε κάθε βάρος από την ψυχή, να μας δείξουν από την  πρώτη στιγμή, πόσο μπορεί κανείς έχοντας μέσα στην ψυχή ένα φωτεινό ιδανικό και τη συντροφικότητα την αδελφοσύνη παραστάτη, μπορεί να ρίχνεται και μέσα  στο καμίνι χωρίς να καίγεται, να περπατάει με γυμνά τα πόδια πάνω σε αγκάθια και καρφιά χωρίς να πληγώνεται, να ζήσει χρόνια εξορία και φυλακή χωρίς να χάσει το γέλιο από τα χείλη του, να αντικρίσει την πείνα, την κακοπέραση, χωρίς να λυγίσει η ψυχή του(…)».

Δημήτρης Γληνός

[Τρία τραγούδια – Ο Δημήτρης Γληνός, εξόριστος στον Αη Στράτη, περιγράφει τις πρώτες ώρες του στο νησί της εξορίας]

1935. Το καράβι «Μαρία Λ.» μεταφέρει εξόριστους από τη Μυτιλήνη στον Αη Στράτη. Ανάμεσά τους,  διακρίνονται στην πρώτη σειρά, ο Δημήτρης Γληνός (τρίτος από αριστερά) και ο Κώστας Βάρναλης (πέμπτος από αριστερά).

«(…) Όλη τούτη η ζωή γινότανε με τον πιο χαρούμενο ρυθμό. Είχε μέσα της την ηθική ικανοποίηση, πως όλοι δουλεύανε για όλους και για τον εαυτό τους – όχι για τους… έξυπνους μονάχα και για τους παράσιτους, όπως γίνεται έξω στην κοινωνία την αστική. Ένα συναίσθημα ευθύνης μας κυβερνούσε όλους. Το ήθος, η εσωτερική ζωή όλων μας και των ανθρώπων του λαού κι εμάς των διανοουμένων κι επιστημόνων, λες κι είχε περάσει από την καθαρτήρια φωτιά. Αφήνω, πως οι περισσότεροι από τους παλιούς, που τους βρήκαμε στον Αϊ-Στράτη, είχανε κάνει από τέσσερα και πέντε χρόνια φυλακή για ψύλλου πήδημα και περνούσανε τώρα τον ένα ή τους δυο χρόνους της εκτόπισής τους. Αυτοί βγήκανε από την πολύχρονη δοκιμασία τους με πολύ ατσαλωμένη την ψυχή και με πολύ φωτισμένο το μυαλό. Μερικοί απ’ αυτούς είχανε μάθει μοναχοί τους μέσα στα μπουντρούμια από δυο και τρεις ξένες γλώσσες και είχανε ξεσκολίσει τόσο βαθιά το διαλεχτικό ματεριαλισμό, που θα μπορούσανε να κολλήσουνε στον τοίχο οποιονδήποτε από τους επίσημους κοινωνιολόγους και φιλοσόφους.

Έτσι έβλεπε κανείς από την πείρα την ίδια, πως η ηθικοποίηση της κοινωνίας δεν είναι ζήτημα κηρύγματος ή τιμωρίας, μα ζήτημα οργάνωσης της ζωής. Χωρίς την κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, η κοινωνία είναι ζούγκλα, όπου βασιλεύει ο θεσμός της ανθρωποφαγίας. Σε τέτοια κοινωνία η ηθικοποίηση των ανθρώπων και η χαρά της ζωής είναι πράγματα ακατόρθωτα. Είναι ρητορικά σχήματα in abstrato* (…)».

Κώστας Βάρναλης

*in abstrato: αφηρημένα θεωρητικά.
Εφημερίδα Ανεξάρτητος, 7/1/1936
[Από το βιβλίο Κώστας Βάρναλης, ΑЇ ΣΤΡΑΤΗΣ Θυμήματα εξορίας (εισαγωγή-επιμέλεια-σχόλια Ηρακλής Κακαβάνης), εκδ. Καστανιώτη, 2014]

Τον χειμώνα του 1941 και αφού μέχρι τότε οι πολιτικοί εξόριστοι έχουν αιτηθεί πολλές φορές να αφεθούν ελεύθεροι για να πολεμήσουν τον Γερμανό καταχτητή, η φρουρά του Αη Στράτη, που αποτελείται από Έλληνες χωροφύλακες, βάζει σε λειτουργία ένα σατανικό σχέδιο προκειμένου να αποσπάσει από τους κομμουνιστές δηλώσεις μετανοίας. Οι εξόριστοι απομονώνονται με τη βία στον «κεντρικό θάλαμο», ένα παλιό ερημωμένο κτίριο, αφού πρώτα τους άρπαξαν ό,τι τρόφιμα και χρήματα είχαν, και σύντομα έρχονται αντιμέτωποι με το μαρτύριο της πείνας, την έλλειψη στοιχειωδών συνθηκών υγιεινής, τις αρρώστιες, τον ίδιο το θάνατο. Μετά από πολύμηνη μάχη με τον θάνατο οι πολιτικοί κρατούμενοι θα βγουν νικητές. Όμως 33 κομμουνιστές θα χάσουν τη ζωή τους από την ασιτία, επειδή αρνήθηκαν να προδώσουν την ιδεολογία τους. Ο Κώστας Πουρναράς (Μπόσης) θα επιζήσει από τη μάχη με την πείνα και θα μεταφέρει στις επόμενες γενιές τον ηρωισμό και το μεγαλείο της ψυχής των κομμουνιστών δεσμωτών:

Ο «κεντρικός θάλαμος» στον Αη Στράτη. Εδώ, τον χειμώνα του 1941-42, οι πολιτικοί εξόριστοι (ανάμεσά τους ο Κώστας Πουρναράς – Μπόσης) θα δώσουν μάχη με την πείνα που τους επέβαλαν η χωροφυλακή και η ασφάλεια προκειμένου να υπογράψουν «δηλώσεις μετανοίας». 33 εξόριστοι θα χάσουν τη ζωή τους από την ασιτία και την έλλειψη περίθαλψης. Οι εξόριστοι δεν λύγισαν. Όσοι επέζησαν στη συνέχεια δραπέτευσαν.

“…Φοβάσαι μη λυγίσω; Άκου, φίλε μου, να κάνω δήλωση γιατί; Να κερδίσω τι: δυο μήνες ζωή κι ύστερα; πάλι θα πεθάνω. Κι αν ζήσω χίλια χρόνια μήπως θα χορτάσω; Θα πω νυσάφι; όχι! Δεν έχει σημασία πόσο θα ζήσει κανένας, μα πώς θα ζήσει. Η ποσότητα δε βαραίνει, αλλά η ποιότητα. Αξία έχει το πώς θα πεθάνεις. Με το κεφάλι ψηλά, περήφανα ή μίζερα, κακομοίρικα. Ο χάρος τι θα πάρει: πτώμα ή αγωνιστή; Ακόμα αξία έχει αν θα πας σαν το σκυλί στ’ αμπέλι ή ο θάνατός σου θα ‘ναι έστω ένα μικρούτσικο αστράκι πού θα δείχνει στους άλλους το δρόμο του καθήκοντος, της θυσίας, του αγώνα. ‘Έχω σαράντα χρόνια και δεν είδα άσπρη μέρα, οι γονιοί μου με φέρανε στη ζωή χωρίς κι αυτοί να το θέλουν. Σκέβρωσα και δε χόρτασα, παντρεύτηκα γι’ αποκατάσταση και λάσπωσα περισσότερο, πήρα στο λαιμό μου γυναίκα και παιδιά. Έσερνα τη μίζερη ζωή μου, ώσπου κάποτε είπα:

Το εξώφυλλο της έκδοσης του 1995

«Αυτά δεν είναι ζωή, αυτός ο δρόμος βγάζει στην καταστροφή, άλλος δρόμος χρειάζεται». Κι από τότε άλλαξα στράτα, από ανάγκη, ακούς; από στυγνή ανάγκη. Με τους άλλους, τ’ αδέρφια μου -σκέφτηκα- ή στη σωτηρία ή στο χαμό. Και γύρισμα δεν έχει, δε μπορώ. Κέρδος δεν έχει. Θα προχωρήσω, κι ο θάνατός μου θα βοηθήσει…”.

[Απόσπασμα από το βιβλίο του Κώστα Μπόση ΑΗ ΣΤΡΑΤΗΣ – Η μάχη της πείνας των πολιτικών εξορίστων στα 1941, πρώτη έκδοση: εκδοτικό τμήμα της ΚΕ του ΚΚΕ, 1947]

Αη Στράτης. Το κενοτάφιο των δολοφονημένων από ασιτία 33 αγωνιστών, στο λόφο του Αγ. Μηνά.

Μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας ο Αη Στράτης θα λειτουργήσει ξανά ως τόπος εξορίας. Την περίοδο δράσης του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας και αργότερα θα εκτοπιστούν εκεί χιλιάδες άντρες, γυναίκες και παιδιά. Κόντρα στις απαγορεύσεις και τις αντίξοες συνθήκες οι πολιτικοί εξόριστοι θα οργανώσουν τη ζωή τους και συσπειρωμένοι στην Ομάδα Συμβίωσης θα προσπαθήσουν να καλύψουν τις καθημερινές βιοποριστικές ανάγκες αλλά και θα καλλιεργήσουν το πνεύμα, ανεβάζοντας το μορφωτικό και πολιτιστικό τους επίπεδο. Δεν θα πάψουν όμως  να διεκδικούν και τα δικαιώματά τους και, με τον αγώνα τους, να αποσπούν από τους δεσμοφύλακές τους κάποια από αυτά:

“Η ολιγοήμερη άδεια να μας επισκεφθούν οι δικοί μας, που ήταν αναγκασμένες να χορηγήσουν οι μετεμφυλιοπολεμικές κυβερνήσεις, απέβλεπε και στην ψυχολογική πίεση που, υποτίθεται, θα ασκούσαν οι συγγενείς στους εξόριστους.

Χαράς ευαγγέλια ο ερχομός των δικών μας. Να μάθουν ό,τι δεν ήταν μπορετό να ειπωθεί με το γράμμα, να φρεσκαριστούν, να ξαναζεσταθούν οι δεσμοί. Να μπορείς, ύστερα από χρόνια, να ξαναδείς τα αγαπημένα σου πρόσωπα, να τα φιλήσεις, να τα σφίξεις στην αγκαλιά σου!

Κάποιοι από τους μικρούς επισκέπτες μας θα αντικρίσουν τους πατεράδες τους για πρώτη φορά. Μετά από πολύχρονο χωρισμό οι γυναίκες τους άντρες τους και κάποιοι δεσμοί θα ολοκληρωθούν επί τέλος με γάμο. Και φυσικά, η φροντίδα να χαρούν όσο γίνεται η φιλοξενούμενοί μας την ολιγόχρονή τους παραμονή στο στρατόπεδο, αποτελεί θέμα καθήκοντος και τιμής για το σύνολο. Μας είχαν μοιράσει σακουλάκια με Κλιν και στον καθένα μας από ένα ζωάκι σε πλαστικό. Γνωρίζοντας τη ζωοφιλία της μάνας, μάζεψα μερικά και της τα έστειλα.

Συγκινήθηκε εκείνη και μου έγραψε: «Τα τοποθέτησα στην εταζέρα μας στο σαλόνι και την φωτογραφία σου ανάμεσα. Σωστός ζωολογικός κήπος»!”

Γιώργος Φαρσακίδης

[Από το βιβλίο του Γιώργου Φαρσακίδη Πολιτιστικά και Ευτράπελα από τα στρατόπεδα εξορίστων, Αθήνα 2014]

Αη Στράτης 1951. Ο Γιώργος Φαρσακίδης προσπαθεί να περισώσει ένα κομμάτι από σκηνικό θεάτρου μετά από πλημμύρα.

Ανεκτίμητη η προσφορά των δεσμωτών του Αη Στράτη στον αγώνα για την απελευθέρωση της πατρίδας μας και στους ταξικούς αγώνες για να ξημερώσουν καλύτερες μέρες στον τόπο μας. Οι πολιτικοί εξόριστοι του Αη Στράτη, από τους πρώτους κομμουνιστές που διώχτηκαν  στα χρόνια του «ιδιώνυμου» του Ελ Βενιζέλου, μέχρι και το 1962  που θα απελευθερωθούν και οι τελευταίοι αγωνιστές, θα παραμείνουν αλύγιστοι και πιστοί στην ιδεολογία τους και στα ιδανικά τους, ακόμα και σε στιγμές που όλα φαίνονταν χαμένα.

Όταν ο Βούλγαρος κομμουνιστής ηγέτης Γκεόργκι Δημητρώφ κατακεραύνωνε τους δικαστές του στη Δίκη της Λειψίας -μεταξύ άλλων και- με τους στίχους του Γκαίτε, οι πιο ηρωικές σελίδες δεν είχαν γραφτεί ακόμα στον Αη Στράτη. Οι στίχοι όμως του μεγάλου Γερμανού ποιητή σίγουρα αφορούν, γράφτηκαν λες για τους αγωνιστές πολιτικούς εξόριστους του ματωμένου αυτού βράχου της πολιτικής εξορίας:

Ετοίμασε έγκαιρα το νου σου. Στους δυο δίσκους της ζυγαριάς της μεγάλης ευτυχίας σπάνια υπάρχει ηρεμία: είσαι υποχρεωμένος ή να υψώνεσαι ή να κατεβαίνεις προς τα κάτω Εξουσίαζε ή υπάκουε, με την τελετή ή γνωρίσου με τον πόνο, υψώσου σαν το βαρύ σφυρί – ή στάσου σαν το αμόνι. ΝΑΙ, όποιος δε θέλει να ’ναι το αμόνι, πρέπει να γίνει το σφυρί!

Με σκοπό να τιμηθεί η θυσία των μελών του ΚΚΕ και άλλων αγωνιστών που έπεσαν στη μάχη της πείνας τον χειμώνα του ’41-’42, αλλά και η προσφορά χιλιάδων κομμουνιστών και άλλων αγωνιστών, που βρέθηκαν εξόριστοι στον Άη Στράτη από τις μετακατοχικές κυβερνήσεις, η ΚΕ του ΚΚΕ οργανώνει το Σάββατο 11 Ιούνη επίσκεψη – προσκύνημα στον Άη Στράτη, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για τα 100 χρόνια του ΚΚΕ. 
Περισσότερα εδώ.

Σχετικά θέματα
«Ούτε σε ξερονήσια, ούτε σε φυλακές…» – Προσκύνημα στον Αη Στράτη
«Άμα ζήσεις να γράψεις δυο λέξεις για τον Άη Στράτη…»
Αη Στράτης 1941-42: Ο Γιάννης Λίππας θυμάται…
Μανωλάκης Κιουπτσής – Γιαννάκης Τσουρτσούλης, οι μικροί εξόριστοι του Αη Στράτη που νίκησαν τον θάνατο από πείνα
Η περιπετειώδης απόδραση των εξόριστων κομμουνιστών του Αη Στράτη στις 17 Ιούνη του 1943
«Όποιος δεν είναι έτοιμος να πεθάνει σήμερα ούτε αύριο θα ’ναι…»

Δευτέρα 6 Ιούνη 2016.
 http://atexnos.gr/ai-stratis-vrahos-eksorias-sfiri-ki-amoni-tis-taksikis-palis/